Πολλοί γονείς αναρωτιούνται μήπως τα παιδιά τους είναι μικροί καλλιτέχνες και αγωνιούν για το πώς θα τα βοηθήσουν να καλλιεργήσουν το ταλέντο τους. Τι είναι όμως αυτό που κάνει κάθε παιδική ζωγραφιά και κατασκευή να ξεχωρίζει έτσι κι αλλιώς και να μας προσελκύει ως έργο τέχνης;

Ένα σχόλιο που ακούω συχνά από γονείς παιδιών όλων των ηλικιών είναι: «Το παιδί μου δείχνει ιδιαίτερη κλίση στην ζωγραφική, στην χειροτεχνία, στις κατασκευές», συνοδευόμενο από τον προβληματισμό αν θα ήταν η κατάλληλη στιγμή να το εγγράψουν σε ένα καλλιτεχνικό εργαστήρι, να καλλιεργήσει αυτή την τάση για να «δούμε αν έχει προοπτικές».

Η απάντηση που δίνω δεν αρέσει στους περισσότερους γονείς- αφού τους λέω πως η κλίση/ τάση του παιδιού τους είναι κάτι σύνηθες και πως πρόκειται για κάτι απόλυτα φυσιολογικό.

Έχουμε βέβαια παραδείγματα παιδικών έργων τέχνης, κυρίως στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, τα οποία πωλούνται έναντι πολλών χιλιάδων ευρώ- επιτρέψτε μου να είμαι επιφυλακτική και για αυτών την «ξεχωριστή καλλιτεχνική αξία».

Ας εξηγήσουμε όμως, με λίγα λόγια, τι συμβαίνει με την παιδική ζωγραφική και τις παιδικές κατασκευές.

Κάθε παιδί, ανεξάρτητα με τα μέσα που έχει στη διάθεσή του (ένα απλό μολύβι ή ένα πλήρως εξοπλισμένο ατελιέ), περνά σε επίπεδο δεξιοτήτων μια σειρά ορόσημων- σταθμών. Αυτοί μπορεί να είναι, ανάλογα με την ηλικία, οι φάσεις του μουτζουρώματος, της αδέξιας απεικόνισης σχημάτων, της αφαιρετικής απεικόνισης μορφών και τελικά του ρεαλιστικού σχεδιασμού. Αντίστοιχα και μια κατασκευή μπορεί - με την βοήθεια της παιδικής φαντασίας - να πάρει πολλά σχήματα και έννοιες- ένα κόκκινο βαμμένο ρολό από χαρτί υγείας μπορεί να γίνει κούκλα, πύραυλος ή μολυβοθήκη διαδοχικά.

Εκτός όμως από τα παραπάνω, το παιδί διαθέτει επιπλέον το στοιχείο της φαντασίας, αλλά και μια πολύ πιο «φυσική» αίσθηση της ισορροπίας, της αρμονίας και των χρωμάτων σε σχέση με τον ενήλικα. Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός πως δεν έχει ακόμα επηρεαστεί έντονα από τα κοινωνικά στερεότυπα αισθητικής και διατηρεί έτσι αναλλοίωτη την δυνατότητα παρατήρησης των φυσικών αντικειμένων, τα οποία και αναπαράγει. Για παράδειγμα τα φυτά αναπτύσσονται γεωμετρικά αρμονικά, συχνά ακολουθώντας τις αρμονικές αναλογίες της χρυσής τομής, το ίδιο και τα όστρακα- ενώ η χρωματική παλέτα της φύσης παρέχει άπειρες αρμόνικες χρωματικές προκλήσεις.

Είναι κατανοητό πως ο ενήλικας που παρατηρεί το αρμονικό και ισορροπημένο αποτέλεσμα μιας παιδικής κατασκευής, εκπλήσσεται και ενθουσιάζεται- ειδικά αν είναι ο περήφανος γονέας του παιδιού. Εμείς θα απαντήσουμε πως η ισορροπία αυτή είναι σε έναν βαθμό χαρακτηριστική της παιδικής τέχνης και απλά εκπλήσσει εμάς τους ενήλικες ακριβώς επειδή δεν διαθέτουμε πια την «παιδική ματιά» και αναγκαζόμαστε να καταβάλλουμε προσπάθεια για να κατακτήσουμε εκ νέου την αρμονία στα δικά μας έργα.

Δεν είναι   τυχαίο ότι ο ζωγράφος Πικάσο δήλωνε πως «πέρασε όλη του την ζωή για να μάθει να ζωγραφίζει σαν παιδί». Ο καλλιτέχνης εννοούσε απλά πως θα ήθελε να μπορέσει να δει και να αποδώσει τον κόσμο γύρω του και πάλι με την ανεπηρέαστη παιδική οπτική.

Από την άλλη πλευρά βέβαια είναι γεγονός πως, όσο περισσότερες δυνατότητες και μέσα δώσει κανείς σε ένα παιδί να αναπτυχθεί, τόσο το βοηθά στην ταχύτητα και στον βαθμό ανάπτυξης. Από αυτή τη σκοπιά λοιπόν σαφώς και είναι πιθανότερο να αναπτύξει περισσότερες δεξιότητες ένα παιδί που έχει από μικρή ηλικία πρόσβαση σε υλικά, κόλλες, μπογιές και πινέλα σε αντίθεση με εκείνο που για πρώτη φορά θα τα συναντήσει όταν ξεκινήσει την υποχρεωτική του εκπαίδευση το νηπιαγωγείο.

Για αυτό λοιπόν εξοπλιστείτε με κόλλα, χαρτιά, υλικά και χρώματα και φυσικά προσθέστε στις υπόλοιπες γωνιές του σπιτιού για παιχνίδι μία ακόμη γωνιά... τη γωνιά της Χειροτεχνίας κι εκεί αφήστε τον μικρό σας καλλιτέχνη να ανακαλύψει τα ταλέντα του αλλά και παίξτε το παιχνίδι του ορνιθοσκαλίσματος. Ακόμα και αν δεν ακολουθήσει καλλιτεχνική σταδιοδρομία, να είστε σίγουροι πως με αυτό τον τρόπο του παρέχετε πολύτιμα εφόδια για την ανάπτυξή του σε όλα τα επίπεδα- ανεξάρτητα από την μελλοντική του πορεία.

Μαρία Δαμανάκη - Υπεύθυνη της Δημιουργικής Γωνιάς - http://www.dimiourgikigonia.gr/

Μήπως κάθε φορά που το παιδί σας σας δείχνει τη ζωγραφιά του, ψάχνετε με αγωνία να ανακαλύψετε τυχόν κρυμμένα νοήματα και συμβολισμούς πίσω από τα σχήματα, τα χρώματα και τις μορφές των ανθρώπων που έχει χρησιμοποιήσει;

Τον τελευταίο καιρό συναντάμε συχνά δημοσιεύματα που πραγματεύονται τους συμβολισμούς στην παιδική τέχνη, τη σημασία της χρήσης των χρωμάτων και άλλα θέματα που σχετίζονται με την ψυχολογία στην παιδική τέχνη.

Με αφορμή τα όσα διαβάζω, επέλεξα αυτό τον μήνα να μην μιλήσω για χειροτεχνία, αλλά για τη σημασία, ή μάλλον, την ασημαντότητα τέτοιων αναλύσεων στα έργα των παιδιών μας.

Δεν αμφισβητούμε την αξία της ανάλυσης ενός έργου από ψυχολογικής σκοπιάς. Πράγματι μπορεί η ανάλυση να δώσει σε έναν επαγγελματία σημαντικές πληροφορίες, όταν συνδυάζεται με άλλα στοιχεία και με την προϋπόθεση πως εκείνος έχει λάβει την κατάλληλη εκπαίδευση. Δεν αποκλείουμε ούτε το ενδεχόμενο ένας γονέας ή εκπαιδευτικός να εισπράξει μέσα από ένα παιδικό έργο ενδείξεις (όχι όμως αποδείξεις) για ένα πιθανό πρόβλημα.

Παρ’ όλα αυτά γενικεύσεις εκλαϊκευμένης ψυχολογίας δεν χωρούν στην παιδική τέχνη, ζωγραφική και χειροτεχνία και μπορούν, αντί να ωφελήσουν, να προσθέσουν απλά άγχος στον γονέα και το παιδί χωρίς λόγο.

Θα σας το εξηγήσω με ένα παράδειγμα.

Φίλη νηπιαγωγός είδε ζωγραφιά παιδιού η οποία ήταν μια επιφάνεια βαμμένη τελείως μαύρη, με μια μορφή στο βάθος. Ανησύχησε, έχοντας στο νου της την διαδεδομένη πεποίθηση πως το μαύρο χρώμα στα παιδικά έργα δεν είναι καλό σημάδι. Ρώτησε λοιπόν το παιδί γιατί η ζωγραφιά ήταν μαύρη και εκείνο της διηγήθηκε μια ιστορία που διαδραματίζεται νύχτα στην παραλία- όνειρο; βίωμα; Δεν έχει σημασία τελικά- το παιδί απλά απέδωσε τη νύχτα με το χρώμα που του φάνηκε λογικό, το μαύρο, χωρίς κρυφό νόημα, χωρίς άλλα προβλήματα και λόγους ανησυχίας.

Ολοκληρώνοντας λοιπόν να θυμίσουμε πως η παιδική τέχνη, σε κάθε μορφή της, αποτελεί τρόπο έκφρασης και μέσο διασκέδασης, μορφή επικοινωνίας και εργαλείο ανάπτυξης της φαντασίας και άλλων δεξιοτήτων.

Οι υπερβολικές αναλύσεις σε επίπεδο ερασιτεχνικό δεν ωφελούν- αντίθετα μπορεί να αποδειχθούν βλαπτικές.

Είναι προτιμότερο να αφήνουμε το παιδί ελεύθερο να δημιουργεί και να μας περιγράφει όσα η φαντασία του πλάθει, ώστε ελεύθερα να απολαύσει την παιδική ηλικία, που το μυαλό ταξιδεύει σε κόσμους φανταστικούς και πιο ενδιαφέροντες από των ενηλίκων.

Αν παρ’ ελπίδα διαπιστώσουμε την πολύ συχνή επανάληψη ανησυχητικών για μας μοτίβων και θεμάτων ή εμμονές που καθρεφτίζονται και στη γενικότερη συμπεριφορά του παιδιού μας, είναι προτιμότερο να απευθύνουμε τους προβληματισμούς μας σε έναν ειδικό επιστήμονα. Εκείνος θα είναι σε θέση να εκτιμήσει την ύπαρξη ή όχι κάποιου προβλήματος και να μας καθοδηγήσει στον κατάλληλο τρόπο επίλυσής του.

Μαρία Δαμανάκη - Υπεύθυνη της Δημιουργικής Γωνιάς - http://www.dimiourgikigonia.gr/

Το παιχνίδι που θα σας περιγράψουμε το εμπνευστήκαμε από ένα παιχνίδι ψυχανάλυσης, το οποίο χρησιμοποιούσε ένας πολύ γνωστός ψυχαναλυτής –παιδίατρος του μέσου του προηγούμενου αιώνα, ο D. Winnicott. Εκείνος το ονόμαζε «Παιχνίδι του Ορνιθοσκαλίσματος- squiggle game».

Δεν πρόκειται βέβαια για εργαλείο ψυχανάλυσης στην δική μας παραλλαγή, αλλά εμπεριέχει πολλά οφέλη ενώ ταυτόχρονα είναι διασκεδαστικό- για αυτό και το προτείνουμε στους γονείς και τα παιδιά όλων των ηλικιών.

Οι κανόνες είναι απλοί:

Ο γονέας σχεδιάζει ένα σχήμα και περιγράφει τί κάνει στο παιδί (π.χ. σχεδιάζω έναν κίτρινο κύκλο- σειρά σου τώρα)

Το παιδί καλείται να προσθέσει κάτι στο σχήμα του γονέα ή κάτι δικό του, εξηγώντας πάντα δυνατά τι έκανε (π.χ. βάζω κίτρινες γραμμές στον κύκλο σου και έφτιαξα έναν ήλιο)

Η διαδικασία αυτή επαναλαμβάνεται, μέχρι και οι δύο να νιώσουν πως το κοινό έργο ολοκληρώθηκε.

Στο τέλος μπορούν, με προτροπή του γονέα, να ενώσουν όσα είπαν ζωγραφίζοντας, και να διηγηθούν την ιστορία που προέκυψε.

Η ιστορία μπορεί να είναι μια απλή αφήγηση, μέχρι και μια εντελώς αφηρημένη περιγραφή.

            Μαμά & γιος 3,5 ετών                                          Μαμά & κόρη 6 ετών

Ποια είναι τα οφέλη αυτής της άσκησης- παιχνιδιού;

Ξεκινάμε από την ικανοποίηση που αισθάνονται και το παιδί και ο γονέας από την κοινή δραστηριότητα. Δεν συνυπάρχουν οι δύο απλά στον χώρο, αλλά αφήνουν να τους απορροφήσει ένας κοινός στόχος, περνώντας μαζί αυτό που στην καθημερινή γλώσσα αποκαλούμε «ποιοτικό χρόνο».

Επιπλέον, ο χώρος της εικαστικής δημιουργίας, στην προκειμένη περίπτωση το χαρτί που ζωγραφίζουμε, είναι ένας χώρος πολύ προσωπικός. Το να «συνυπάρξουν» δύο δημιουργοί απαιτεί την καλλιέργεια των ικανοτήτων του μοιράσματος αλλά και της εμπιστοσύνης- εμπιστεύομαι τον άλλον πως δεν θα μου «χαλάσει» την ζωγραφιά. Και εκτός από την εμπιστοσύνη καλλιεργείται η αποδοχή μεταξύ των ατόμων- αποδέχομαι αυτό που φτιάχνεις ως τμήμα του κοινού μας έργου.

Η περιγραφή αυτών που κάνει ο κάθε ένας ενισχύει την επικοινωνία μεταξύ γονέα και παιδιού- λεκτική και μη λεκτική- για την οποία έχουμε μιλήσει σε προηγούμενα άρθρα. Δεν θα σταθούμε πολύ σε αυτό το σημείο, αφού έχουμε περιγράψει ξανά πώς η επικοινωνία μέσα από μια εικαστική δραστηριότητα μπορεί να οδηγήσει το παιδί πιο εύκολα στην έκφραση συναισθημάτων και σκέψεων που δυσκολεύεται να περιγράψει.

Αντίθετα θα τονίσουμε το βασικότερο ίσως όφελος του παιχνιδιού που σας προτείνουμε- την διασκέδαση! Σας προτείνουμε ένα παιχνίδι, πρωταρχικός στόχος και αποτέλεσμα λοιπόν είναι και οφείλει να είναι να διασκεδάσουμε όλοι, να αφεθούμε στην πλοκή της φανταστικής μας ιστορίας και να γελάσουμε με την καρδιά μας όταν την διηγούμαστε.

Σας εύχομαι …Καλά Ορνιθοσκαλίσματα!

------------------------

Μαρία Δαμανάκη - Υπεύθυνη της Δημιουργικής Γωνιάς - http://www.dimiourgikigonia.gr/

Γνωρίστε από κοντά τις δραστηριότητες της Δημιουργικής Γωνιάς στις Ημέρες Ανοιχτής Πόρτας κάθε μήνα κάνοντας κλικ ΕΔΩ .

Την άνοιξη, αν δεν τη βρεις, τη φτιάχνεις. (Οδ. Ελύτης). Τα λόγια αυτά ξετυλίγονται μέσα από μία σειρά φωτογραφιών γεμάτες χρώμα και άρωμα! Το μωβ κυρίαρχο, λούζει το όμορφο μοντέλο που θυμίζει νύμφη στους κάμπους. Ακόμη κι αν έξω βρέχει, υπάρχουν αυτές οι εικόνες να σου θυμίζουν πως κι όμως, η άνοιξη είναι εδώ!

 Shooting Stars Photography on facebook

Shooting Stars Photography on facebook

Μια μικρή νεράιδα, τους πρώτους μήνες της ζωής της, αφήνεται στα κλικ της φωτογραφικής μηχανής όλο χάρη και ξενοιασιά. Κοιμάται, χορεύει, χαμογελάει και γοητεύει, δείχνοντας το δρόμο προς την ευτυχία. Ονειρεύεται νεράιδες και πλάθει νεραϊδοϊστορίες που θα τη συντροφεύουν τα επόμενα χρόνια, ό,τι κι αν κάνει. Κι αν τις ξεχάσει, θα υπάρχουν οι εικόνες που θα της τις θυμίζουν. Αυτή είναι η μαγεία της τέχνης της φωτογραφίας άλλωστε!

 Shooting Stars Photography on facebook

Shooting Stars Photography on facebook

Γράφει η Ευτυχία Κατσανδρή (Κοινωνιολόγος – Σωματική Ψυχοθεραπεύτρια, Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.)

Οι γονείς προβληματίζονται, αρκετές φορές δικαιολογημένα, όταν δεν μπορούν να κατανοήσουν την ψυχική διάθεση του έφηβου παιδιού τους. Σε όλη τη διάρκεια της εφηβείας οι γονείς χρειάζεται να είναι σε συναισθηματική εγρήγορση και να παρακολουθούν διακριτικά αλλά σθεναρά την πορεία της. Με άλλα λόγια, να είναι δίπλα στο παιδί και να το στηρίζουν, χωρίς να προσπαθούν με αυταρχικό τρόπο να επιβληθούν.
 
Η εφηβεία διαρκεί αρκετά χρόνια σε σχέση με την ήδη σύντομη πορεία ζωής που έχει διανύσει ο έφηβος. Στοιχειοθετεί το πέρασμα από την ξεγνοιασιά της παιδικής ηλικίας «στον κόσμο των μεγάλων» και επιφέρει αμέτρητες αλλαγές, τόσο σωματικές όσο και ψυχο-συναισθηματικές δημιουργώντας ταυτόχρονα αίσθημα αβεβαιότητας στον έφηβο  για τα αποτελέσματα αυτών των αλλαγών.
 
Η αποδοχή του εφήβου από τους γονείς του είναι το πρώτο και βασικό ζητούμενο. Δεν χρειάζεται οι γονείς να θεωρούν ότι πρέπει να λάβουν κάποια ιδιαίτερα μέτρα για να αντιμετωπιστεί η εφηβεία, αφού πρόκειται για μια φυσιολογική και αναπόφευκτη διαδικασία στην πορεία κάθε ανθρώπου προς την ενηλικίωση, κάτι που όσο κοινότυπο κι αν ακούγεται, αρκετοί γονείς ξεχνούν. 
 
Το δεύτερο ζήτημα είναι πώς οι γονείς, έχοντας αποδεχτεί αυτή τη φάση, μπορούν να προφυλάξουν τον έφηβο από επικίνδυνες συμπεριφορές. Ο έφηβος και των δυο φύλων μέσα από επικίνδυνες συμπεριφορές αναζητά την επιβεβαίωσή του σαν αυτόνομη ύπαρξη. Δεν είναι μεγάλος, αλλά δεν είναι και παιδί, το σώμα του αλλάζει, οι ορμόνες του δημιουργούν σύγχυση και φόβο, οι σεξουαλικές ενορμήσεις το εξιτάρουν και το διχάζουν. Ο έφηβος ‘επαναστατικοποιείται’. Είναι εγωκεντρικός και πολλές φορές αδιάφορος για τους άλλους, αυθάδης προς την εξουσία πρώτα των γονιών και μετέπειτα όλου του κοινωνικού μορφώματος που τον περιβάλλει, θέλει να αλλάξει τον κόσμο.  Παρορμητικός αλλά και ιδιαίτερα ευαίσθητος σε κάθε κριτική, αναζητά την αλήθεια για τα μεγάλα ερωτήματα που του δημιουργούνται. Η ειλικρίνεια αλλά και το προσωπικό παράδειγμα των γονιών είναι πολύ σημαντικά σ’ αυτή τη φάση. Ο έφηβος απομυθοποιεί και μπορεί να το κάνει με σκληρό κι απόλυτο τρόπο. Αυτό που  χρειάζεται να ξέρουν οι γονείς είναι, πως πρώτα το ίδιο το παιδί έχει πονέσει, αν έχει διαπιστώσει υποκρισία και ασυνέπεια εκ μέρους τους.
 
Το νέο σημείο αναφοράς για τον έφηβο είναι το σώμα του. Η έντονη ορμονική λειτουργία που ραγδαία το αλλάζει και η συνειδητοποίηση μιας σεξουαλικής επιθυμίας που ζητά να εκτονωθεί, γίνονται  κυρίαρχα. Η καταπίεση, η ηθικολογία και η μυστικότητα δημιουργούν προβλήματα. Η καταστολή των σεξουαλικών ενορμήσεων των εφήβων μέσα από την αντιφατική ηθική των γονιών δεν εμποδίζει στην πραγματικότητα τις σεξουαλικές σχέσεις.  Ο έφηβος θέλει να νιώσει το σώμα του, να καταλάβει τι του συμβαίνει, ‘να ζήσει’. Όταν αυτή του η ανάγκη αμφισβητείται είτε από εξωτερικούς παράγοντες είτε από τα δικά του απωθημένα ένστικτα  αρχίζουν να λειτουργούν ασυνείδητα οι άμυνες, η θωράκιση.
 
Η θωράκιση του χαρακτήρα είναι ένας μηχανισμός άμυνας που ξεκινάει από τα πρώτα χρόνια της  ζωής μας. Πρόκειται για τον τρόπο με τον οποίο δομείται η προσωπικότητα και αποκτά τα βασικά της χαρακτηριστικά. «Η θωράκιση αντιπροσωπεύει τη σωματική πλευρά της διαδικασίας της απώθησης και εμπλέκει ομάδες μυών που αποτελούν μεταξύ τους μια λειτουργική ενότητα (…) Παράλληλα μειώνει την δυνατότητα της ελεύθερης κίνησης της ενέργειας στον οργανισμό αποτελώντας τη βάση για τη μελλοντική νεύρωση.» (Μ. Κόμη, Ανάλυση του Χαρακτήρα).
 
Στην εφηβεία, η εκδήλωση της θωράκισης έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Το σώμα του εφήβου είναι συχνά άκαμπτο, ‘μπλοκαρισμένο’. Ενδεικτικά θα αναφερθούμε σε κάποια από αυτά τα μπλοκαρίσματα.
Υπάρχει διαφοροποίηση ανάμεσα στο αγόρι και στο κορίτσι:

• Το σώμα του αγοριού εμφανίζει το μπλοκάρισμα κυρίως στην περιοχή του θώρακα που είναι φουσκωμένος κι ακίνητος γιατί το αγόρι συγκρατεί την αναπνοή του από φόβο να μην αφεθεί. Ένα άλλο σημείο που μπορούμε να δούμε μπλοκάρισμα είναι τα μάτια: είναι ακίνητα και ανέκφραστα από φόβο μην κλάψει, μη φανεί πως αντιδρά σα μωρό ενώ θέλει να φαίνεται άντρας.
• Όπως το αγόρι, έτσι και το κορίτσι φοβάται να αφεθεί. Εμφανίζει τη θωράκιση κυρίως στο λαιμό και αντανακλά την καταπιεσμένη σεξουαλικότητα που ανταποκρίνεται στο στερεότυπο ενός κοινωνικά προσδιορισμένου ρόλου. Ακαμψία επίσης παρουσιάζεται στο πρόσωπο και κυρίως στο κάτω σαγόνι που είναι σφιγμένο γιατί συγκρατεί συναισθήματα, συνήθως θυμό. Όπως αναφέραμε παραπάνω, αυτές είναι μόνο ορισμένες από τις σωματικές ενδείξεις που μπορούμε να έχουμε.

 
Με βάση όλα τα παραπάνω, πρέπει να έχουμε υπόψη τα εξής για την επικοινωνία μας με τους έφηβους:

• Οι έφηβοι και των δύο φύλων δεν εκφράζονται εύκολα με λόγια. Λεκτικά, το παιδί μπορεί να λέει κάτι εντελώς διαφορετικό ή και αντίθετο από αυτό που νιώθει.
• Μια περισσότερο προσεκτική ματιά σ’ αυτό που συνηθίζουμε να λέμε ‘γλώσσα του σώματος’ μπορεί να είναι χρήσιμη αλλά και σωτήρια. Χωρίς να χρειαστεί οι γονείς να κάνουν πολλές ή ενοχλητικές  για τον έφηβο, ερωτήσεις που θα εγείρουν αντίδραση και πιθανόν δεν θα πάρουν ποτέ απάντηση. Η προσεκτική παρατήρηση είναι ένα απλό εργαλείο τις περισσότερες φορές αλάνθαστο, αν χρησιμοποιηθεί με σύνεση και ενδιαφέρον. Το σώμα και οι εκφράσεις του μπορούν πραγματικά να καθοδηγήσουν τους γονείς στο να ‘διαγνώσουν’ τη διάθεση του εφήβου. Η πρόληψη μέσω της σωστής παρατήρησης μπορεί να αποτρέψει διάφορες δυσάρεστες καταστάσεις.
• Η συζήτηση με τον έφηβο απαλλαγμένη από νουθεσίες και υπερ-εγωτικές οδηγίες, με ειλικρίνεια κι ενδιαφέρον μπορεί να βοηθήσει να αποφευχθούν ακραίες στάσεις όπως π.χ. χρήση ναρκωτικών ή νευρική ανορεξία, που μπορεί να έχουν μοιραία αποτελέσματα.

 
Αυτό που τελικά απαιτείται, είναι οι γονείς να παραμένουν ενήλικοι. Να αναζητήσουν τη χρυσή τομή. Χωρίς να είναι άκαμπτοι και αυταρχικοί αλλά ούτε αδιάφοροι και ‘δημοκρατικοί’ να μπορέσουν να οριοθετήσουν τον έφηβο παρέχοντάς του τόση αυτονομία όση χρειάζεται για να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις αυτής της φάσης  με ασφάλεια κι ελευθερία.